Sokollu, Tavil veya Sokullu Mehmed Paşa. XVI. yüzyılda yaşamış Osmanlı İmparatorluğu devlet adamı. Osmanlıca: سوکلو محمد پاشا, Hırvatça: Mehmed-paša Sokolović, Sırpça: Мехмед Соколовић.
(Doğ. 1505, Rudo (Bosna) - Ö. 12 Ekim 1579, İstanbul)
1505 yılında Vişegrad kadılığında bulunan Rudo kasabası yakınlarında Osmanlı dönemi adıyla Sokol olarak adlandırılan yerde doğan Sokollu Mehmed Paşa, Bosna'da yaşayan Hırvatlar'dan Şahinoğulları ailesi mensubudur. Müslüman olmadan önceki adı Bayo Sokoloviç idi.
Sadrazamlık öncesi hayatı
Çocukluğunda, rahip olan dayısının yanında ilk eğitimini alan Bayo Sokoloviç, Kanuni Sultan Süleyman tahta çıkmadan bir yıl önce 1521'de devşirme memuru olan Yeşilce Mehmed Bey tarafından seçilerek Edirne sarayına getirildi ve Mehmed adını böyle aldı. Bir süre Edirne sarayında eğitim gören Mehmed, daha sonra İstanbul'a gelerek Enderun'a girdi.
Hazine odasında ve Has odada bir müddet çalıştıktan sonra rikâbdar (ahır görevlisi), çuhadar (kahyalık), silahtar (Enderun'un en nüfuzlu görevlisi) ve 1541 yılında büyük kapıcıbaşı olarak görev aldı. 1546 yılında Barbaros Hayreddin Paşa'nın ölümü üzerine Osmanlı donanmasının Kaptan-ı Deryalığına getirildi. 1549 yılında İran Seferi sırasında Semiz Ali Paşa'nın Mısır Beylerbeyliğine tayininden sonra Rumeli Beylerbeyliği görevine getirilen Sokollu Mehmed Paşa, böylelikle vezirlik ünvanını elde ederek Osmanlı divanında yerini aldı.
Sokollu Mehmed Paşa, Rumeli Beylerbeyi iken Avusturya ile Osmanlı arasında barışın sona ermesi üzerine padişah tarafından 1551 yılında Erdel Seferini komuta etmekle görevlendirildi. Semendire ve Niğbolu Sancaklarının askerleri, Kırım'dan gelen kuvvetler, Eflak ve Boğdan voyvodalarının gönderdikleri birlikler, Budin Beylerbeyi Hadım Ali Paşa'nın birlikleri ve Mihaloğlu Ali Bey'in akıncılarıyla beraber 80 bin kişilik Osmanlı ordusunu komuta eden Sokollu, ordugâhını Slankamen'de kurdu. 7 Eylül 1551'de harekete geçen Osmanlı ordusu, Tisza Irmağı'nı geçerek Erdel'e girdi. Bu sefer sırasında on iki kaleyi zapteden Osmanlılar, Temeşvar kalesi kuşatması sırasında kış şartları ağır geldiği için Belgrad'a çekilmek zorunda kaldı. Ertesi yıl 1552'nin Temmuz ayında ikinci vezir Kara Ahmed Paşa'nın ordunun başına geçmesiyle Temeşvar kalesi alınabildi. Daha sonra Kara Ahmed Paşa ile birlikte bazı kalelerin alınmasında faydalı olan Sokullu, Kuzey Macaristan'da önemli bir bölge olan Eğri Kalesi'nin kuşatılmasında bulunarak 35 gün süren kuşatmada büyük çaba harcamasına rağmen yine kış şartlarının ağır basması nedeniyle ordusuyla birlikte Belgrad'a çekilmek zorunda kaldı.
1553'de Nahçıvan Seferi (İran Savaşı) başlayacağı sırada, Sokollu Mehmed Paşa'ya padişah I. Süleyman tarafından Rumeli askerleriyle birlikte Tokat'ta kışlaması emredildi. Nahçıvan Seferinin sonunda, padişahın Amasya'ya geldiği sırada üçüncü vezir olarak Dîvân-ı Hümâyun'a alındı ve Kanuni Sultan Süleyman'ın en çok güvendiği veziri oldu.
1555 yılında Dobruca'da ayaklanan Düzmece Mustafa'nın üzerine gönderilen Sokullu, bu görev için Edirne'de karargâh kurduğu sırada dönemin Niğbolu Sancakbeyi, Düzmece Mustafa'yı yakalayarak Sokollu'ya teslim etti.
Kanuni'nin oğulları şehzade Selim ve Bayezid arasındaki taht mücadelesine karışan Sokullu, 29 Mayıs 1559'da Konya ovasında savaşan iki kardeş arasında Selim'in yanında yer alarak savaşı Selim'in kazanmasını sağladı. Bu olay sonrası 1561 yılında Kanuni'nin torunu olan, şehzade II. Selim'in de kızı Esmehan Sultan ile evlendi. Bu evlilikten Tayyar Mehmed Paşa ve Sokulluzade Hasan Paşa isminde çocukları oldu.
10 Temmuz 1561'de Sadrazam Rüstem Paşa'nın ölümü üzerine sadrazamlığa getirilen Semiz Ali Paşa'nın yerine ikinci vezirliğe getirilen Sokollu, dört yıl bu görevde bulundu.
Sadrazamlık dönemi
1565 yılında Semiz Ali Paşa'nın ölümü üzerine sadrazamlığa getirilen Sokollu Mehmed Paşa, 1566 yılı başlarında Kutsal Roma İmparatoru II. Maximilian tarafından gönderilen elçinin birikmiş vergileri getirmemesi ve anlaşmazlık konusu olan Erdel sorunu hakkında olumlu bir cevap vermemesi üzerine, Osmanlı İmparatorluğu'nun Avusturya'ya savaş ilan etmesini sağladı. 1 Mayıs 1566'da İstanbul'dan yürüyüşe geçen Osmanlı ordusunun başında yaşlı ve hasta padişah Kanuni Sultan Süleyman olsa da, seferi başından sonuna kadar idare eden Sokullu, Zigetvar kalesinin kuşatılmasında büyük çaba gösterdi. Kalenin alınmasından bir gün önce vefat eden Kanuni'nin ölümünü askerden gizlemek zorunda kalan Sokullu, Kütahya'da bulunan şehzade Selim'e mektup göndererek Belgrad'a gelmesini tavsiye etti.
Belgrad'a gelen padişah II. Selim'in (Sarı Selim), tahta çıkan her padişahın dağıttığı geleneksel cülûs bahşişini vermek istememesi üzerine asker arasında karışıklıklar başladı. Padişahı ikna edip askerin isteğini yerine getiren Sokollu'yu II. Selim, sadrazamlık görevine devam etmesini istedi.
1566 yılında patlak veren Yemen ve Basra isyanlarına bastıran Sokullu, Avusturya elçileriyle 7 ay süren görüşmeler sonucunda bu ülke ile Osmanlı İmparatorluğu arasında 8 yıl sürecek bir barış antlaşması imzalanmasını sağladı.
Osmanlı İmparatorluğu'nun o dönem komşu devletlerle ve müslüman devletlerle iyi ilişkiler kurmasında önemli rol oynayan Sokollu, Hint Denizi hakimiyeti konusunda Portekiz ile mücadeleye girişti. Sumatra'daki müslüman Açe hükümdarı Sultan Alaaddin'in, Portekizlilerin saldırıları nedeniyle yardım istemesi üzerine, Kurtoğlu Hızır Bey kumandasında bu bölgeye yardımcı kuvvetler gönderdi.
İslam devletleriyle olduğu gibi Asya'daki Türk devletleriyle de iyi ilişkiler kurmak isteyen Sokollu Mehmed Paşa, bu devletlerle Osmanlı İmparatorluğu arasında en kısa yol olan Don ve Volga nehirleri arasında bir kanal açmayı ve bu kanal aracılığıyla Hazar denizini Karadeniz'e bağlamayı düşünerek Kefe sancakbeyi Kasım Bey'i kanalın inşaatı için görevlendirdi. Kanal inşaatı, gerek Rusların saldırıları, gerek Kırım hanlığının gerekli gayreti göstermemesi nedeniyle sonuçlandırılamadı.
1570 yılında Kıbrıs meselesi patlak verince Venedik'le barışın bozulmaması ve Avrupalı ülkelerin Osmanlı'ya karşı birleşebileceğini düşünerek bu savaşa taraftar olmayan Sokullu'nun karşı çıkmalarına rağmen Piyale Paşa, Lala Mustafa Paşa gibi vezirlerin ve Nakşa dukası Joseph Nassi'nin teşvikleriyle padişah II. Selim, Kıbrıs'ın alınmasına karar verdi. Şeyhülislam Ebussuud Efendi'nin fetvasıyla başlayan sefer hazırlıklarına katılan Sokullu, Kıbrıs'ın alınmasından sonra Venedik'le barışın devamı için ve Avrupa hristiyan devletlerinin Osmanlı'ya karşı birleşmelerini önlemek için Fransa kralı IX. Charles'e mektup göndererek eski dostluğun devamını istese de, Sokullu'nun tüm bu çabalarına rağmen Papa önderliğinde Papalık, İspanya ve Venedik, Osmanlı İmparatorluğu'na karşı bir donanma meydana getirdi. 7 Ekim 1571'de İnebahtı yakınlarında karşılaşan Osmanlı ve Haçlı donanmaları arasında yaşanan savaşta, Haçlılar karşısında Osmanlı donanması üzücü bir maluliyet aldı. Bu savaş, tarihe İnebahtı Deniz Muharebesi olarak geçmiştir. Yenilgi sonrası Sokollu, Venedik balyosuna şu ünlü sözü söylemiştir: "Biz sizden Kıbrıs'ı alarak kolunuzu kestik, siz bizi İnebahtı'da yenerek sakalımızı tıraş ettiniz. Kesilen kol yerine gelmez ama tıraş edilen sakal daha gür çıkar."
1574 yılında vefat eden padişah II. Selim'in yerine tahta çıkan şehzade III. Murad, Sokollu Mehmed Paşa'nın sadrazamlığa devam etmesini istemesi üzerine Sokollu, güvendiği adamları ve akrabalarını önemli mevkilere getirdi.
14 Mayıs 1574'de İran Şahı I. Tahmasb'ın ölümü üzerine İran'da karışıklıklar başgösterdi. Bu karışıklar üzerine Van Beylerbeyi Köse Hüsrev Paşa ve bazı savaş yanlısı devlet adamları padişahı, İran'a savaş açılması konusunda teşvik ettiler. Ancak Sokullu, İran savaşına karşı çıkarak padişaha savaşın sakıncaları hakkında detaylı bilgi verdiyse de etkili olamadı.
1576'da Lehistan tahtının boşa çıkması üzerine Rus Çarı ve Avusturya İmparatoru Lehistan tahtını ele geçirmek için faaliyete geçseler de Sokullu, o sırada Erdel voyvodası olan Stephen Bathory'yi Lehistan tahtına geçirmeyi başardı. Bathory, tahta çıktıktan son ilk iş Osmanlı'yı koruyucu olarak tanıyıp Kırım hanlığına vergi vereceğini taahhüt etti.
Ölümü
Yaklaşık 15 yıl boyunca Osmanlı İmparatorluğu'nun sadrazamlık görevini yerine getiren Sokullu Mehmed Paşa, birçok askeri ve siyasi başarısına rağmen padişah III. Murad tahta geçtikten sonra otoritesi zayıflamaya, zayıflatılmaya başladı. Sokollu'ya karşı olanlar padişahı da etkisi altına alarak Sokollu'nun amcaoğlu Budin Beylerbeyi Sokollu Mustafa Paşa'yı basit bir nedenle idam ettirdi. Ayrıca Sokullu'nun yakın adamı Feridun Bey, başta kethüdası olmak üzere Sokullu'ya yakın olanlar azledildi. En nihayetinde Sokullu Mehmed Paşa 12 Ekim 1579'da ikindi vakti divan çıkışında derviş kılığında biri tarafından kalbinden hançerlenerek ağır yaralandı ve 74 yaşında vefat etmiştir. Kabri, Eyüp'te bulunan Sokullu Mehmed Paşa Türbesi'ndedir.
Eserleri
Sokollu Mehmed Paşa birçok askeri ve siyasi başarılarının yanı sıra 60 yıllık devlet hizmeti esnasında bulunduğu görevlerden hiç azledilmemiş, aksine hep üst görevlere getirilmiş ve nihayetinde geldiği günden ölünceye kadar Osmanlı İmparatorluğu'nun 14 yıl boyunca sadrazamlığını yapmıştır. Yaşadığı dönemde Sokullu Mehmed Paşa, İstanbul, Lüleburgaz, Havsa ve Payas'ta bulunan külliyeler, İstanbul Azapkapısı ve Kadırga'da yaptırdığı iki camiinin yanısıra, imparatorluğun birçok yerinde yaptırdığı eserler vardır.
